Samenvatting

De afdeling familiepraktijk van het notariskantoor Westdam Netwerk Notarissen heeft dagelijks te maken met nalatenschappen. Werkzaamheden die worden verricht in het kader van het afwikkelen van nalatenschappen met een positief saldo zijn onder andere: het opstellen van een verklaring van erfrecht, het opstellen van de aangifte voor de erfbelasting en het opstellen van een akte van verdeling. Met enige regelmaat krijgt het kantoor ook te maken met een negatieve nalatenschap. De afwikkeling van een negatieve nalatenschap vergt een andere aanpak dan een nalatenschap met een positief saldo. Een negatieve nalatenschap moet in beginsel vereffend worden. Vereffening van een nalatenschap is erop gericht de goederen die in de nalatenschap vallen te verkopen, zodat schuldeisers zoveel mogelijk worden voldaan. Er is sprake van twee varianten wat betreft de vereffening. Wanneer de erfgenamen gezamenlijk vereffenaar zijn, wordt er gesproken van een lichte vereffening. Wanneer de rechtbank een vereffenaar benoemt, is er sprake van zware vereffening. Het is ook mogelijk dat er opheffing van de vereffening wordt gevraagd wanneer blijkt dat er geen of slechts geringe baten zijn. De notaris van de familiepraktijk van Westdam Netwerk Notarissen heeft aangegeven dat, wanneer zij is benoemd tot vereffenaar of wanneer zij de erfgenamen adviseert betreffende de vereffening, tegen een aantal praktische zaken aanloopt waar de wet en de literatuur geen duidelijke antwoorden op geven en zij wil graag praktische handvatten hebben hoe zij daar in de praktijk mee om moet gaan. Door middel van dit onderzoek is geprobeerd antwoorden op de vragen van de notaris te vinden.

De centrale vraag van dit onderzoek is: Wat is de beste manier voor de notaris van Westdam Netwerk Notarissen, volgens bronnen-, literatuur-, dossier- en jurisprudentieonderzoek, om problemen aan te pakken die zij tegenkomt bij het vereffenen van een negatieve nalatenschap?
Om deze vraag te beantwoorden, zijn verschillende soorten onderzoeksmethoden gebruikt. De huidige gang van zaken omtrent de vereffening bij Westdam Netwerk Notarissen is in beeld gebracht door middel van dossieronderzoek. Ook is gekeken welke vragen er in verschillende dossiers ontstaan omtrent de vereffening. Om antwoord te krijgen op een aantal van deze vragen zijn de wet, literatuur en vakbladen geraadpleegd. Tevens heb ik jurisprudentie geraadpleegd om in kaart te brengen wat nu precies een gegronde reden is om een aanwijzing te vragen aan de rechter. Uit dossieronderzoek blijkt dat er bij de notaris van Westdam Netwerk Notarissen verschillende vragen ontstaan tijdens de vereffening of het adviseren van de erfgenamen omtrent de vereffeningsprocedure. Deze vragen komen grotendeels overeen met de vragen die de literatuur aanmerkt als knelpunten als het gaat om de vereffening. Sommige knelpunten worden niet terug gevonden in de bestudeerde dossiers maar dit kan liggen aan het feit dat Westdam Netwerk Notarissen tot nu toe niet op grote schaal betrokken is bij het vereffenen van (complexe) negatieve nalatenschappen.

Een van de belangrijkste resultaten uit dit onderzoek is dat het afhankelijk is van de omstandigheden van het geval hoe er in een concrete situatie moet worden gehandeld. De notaris van de familiepraktijk van Westdam Netwerk Notarissen moet bij de vereffening of de advisering van de erfgenamen altijd denken in het belang van de schuldeisers van de nalatenschap en zij moet haar handelen steeds kunnen verantwoorden. Bij het handelen, mogen geen schuldeisers benadeeld worden. Het verantwoorden van het handelen, kan bij de ontruiming van de woning bijvoorbeeld door een taxatie te laten uitvoeren of foto’s te maken van de inboedel. Het is van belang om in overleg te treden met de bank als er sprake is van een hypothecaire geldlening. Er kunnen met de bank afspraken worden gemaakt over het betalen van de hypotheeklasten of een eventuele verkoop van de woning. Het is belangrijk dat andere schuldeisers hier ook van op de hoogte zijn. Hierdoor krijg je achteraf geen verwijten. Het is praktisch om twee berekeningen te maken waarin bij de ene berekening de rente wel wordt betaald en bij de andere berekening niet. De situatie waarbij alle schuldeisers het meeste baat hebben, zal moeten worden uitgevoerd.
Met betrekking tot de onverdeeldheid die tot de nalatenschap kan behoren, ontstaat er een probleem bij het verblijvingsbeding zonder inbreng van de waarde. Hierbij wordt de partner van de erflater in beginsel bevoordeeld. De vereffenaar zal in zo’n situatie moeten motiveren dat er sprake is van een quasi-legaat en de bevoordeling komt dan ten gunste van de boedel.

Hoe er moet worden omgegaan met de kosten uit lopende overeenkomsten zoals energie, water en licht van de tot de nalatenschap behorende woning, is ook een punt van aandacht. Uit onderzoek blijkt dat deze kosten gezien kunnen worden als vereffeningskosten, zodat de erfgenamen die beneficiair aanvaard hebben ook beschermd zijn tegen de kosten die hieruit ontstaan. De vereffenaar dient echter zijn keuze wel goed te onderbouwen. Alle keuzes die worden gemaakt, moeten in het belang zijn van de vereffening en derhalve in belang van de schuldeisers. De vereffenaar heeft immers de taak om de nalatenschap als een goed vereffenaar te beheren.

Uit het jurisprudentieonderzoek zijn een aantal interessante conclusies op te maken. Bij uitspraken waarbij de rechter het verzoek tot een aanwijzing heeft afgewezen, komt bijvoorbeeld terug dat het verzoek niet goed is onderbouwd. Bij de uitspraken waarin het verzoek wel is toegewezen, is goed onderbouwd dat de voorgenomen handeling/kwestie in het belang van de vereffening is. De vereffenaars hebben zich ingespannen om zelf de verschillende mogelijkheden te onderzoeken.

Gezien de resultaten uit dit onderzoek is het voor Westdam Netwerk Notarissen van belang dat zij elke nalatenschap zien als een uniek geval. Elke nalatenschap is anders en er dient bij elke nalatenschap anders gehandeld te worden. De ontruiming van de woning door de erfgenamen wordt al snel aangemerkt als een daad van zuivere aanvaarding. Duidelijk is dat veel mensen bijvoorbeeld niet bekend zijn met het gegeven dat als zij goederen meenemen uit de woning van de erflater zij de nalatenschap (onbedoeld) zuiver aanvaard hebben. Dit kan grote gevolgen hebben en daarom is het van belang dat de notaris de erfgenamen hier goed over informeert. Tevens is het raadzaam om voordat er wordt gehandeld en de inboedel wordt ontruimd eerst een verklaring van beneficiaire aanvaarding af te leggen.
Met betrekking tot alle handelingen dient te worden opgemerkt dat de vereffenaar zijn handelen moet kunnen verantwoorden en bij voorkeur vooraf communiceert wat er wordt gedaan en waarom er zo gehandeld wordt. In het geval de bank de hypotheekrente met banktegoeden verrekent, dient de vereffenaar de bank hier op aan te spreken. Stort de bank het bedrag niet terug, dan is het raadzaam om de banktegoeden veilig te stellen door deze te verplaatsen naar een andere bank.

De resultaten uit het jurisprudentieonderzoek laten een duidelijke lijn zien. Het is voor de notaris van Westdam Netwerk Notarissen verstandig om voordat zij overgaat tot het verzoek om een aanwijzing te vragen zichzelf eerst te verdiepen in de kwestie en de eventuele mogelijkheden onderzoekt. Wanneer zij er dan nog niet uitkomt, kan zij een verzoek tot aanwijzing vragen. Echter moet er wel worden bekeken of er geen sprake is van een daad van goed beheer of dat er een wettelijke bepaling is die het handelen goedkeurt, in dat geval is er geen gegronde reden voor een aanwijzing. De kantonrechter zal de aanwijzing dan ook niet verlenen. Het is van belang om het verzoek goed te onderbouwen en eventuele mogelijke alternatieven te vermelden zodat de kantonrechter duidelijk krijgt hoe de situatie in elkaar steekt. Er is sprake van een gegronde reden tot een aanwijzing wanneer de voorgenomen handeling in het belang is van de vereffening. Wanneer de notaris laat zien in haar verzoek dat zij zich voldoende heeft ingespannen om zelf de verschillende mogelijkheden te onderzoeken, zal de kantonrechter eerder geneigd zijn de aanwijzing te verlenen.