Samenvatting

Zelfverantwoordelijk leren is een actief proces waarin leerlingen zelf problemen oplossen die ze tegenkomen en meer verantwoordelijkheid krijgen in het stellen van eigen leerdoelen en het reguleren van het eigen leerproces. Deze metacognitieve vaardigheden zijn nodig voor levenslang leren (Blok, Oostdam, Peetsma, 2007). Tevens verhoogt het beheersen van metacognitieve vaardigheden de motivatie en betrokkenheid van leerlingen (Lombaerts, De Backer, & Engels, 2009).

Dit rapport bevat een onderzoek naar de mate van zelfverantwoordelijkheid en betrokkenheid bij leerlingen van groep 4, 5 en 6 in het basisonderwijs. Het onderzoek is uitgevoerd naar aanleiding van de behoefte om aan te sluiten bij de veranderende maatschappij waarbij andere vaardigheden van leerlingen en leerkrachten worden verwacht. Een vragenlijst, een observatie en een interview vormen de basis voor deze interventiestudie. De onderzoeksresultaten kunnen bijdragen aan optimalisering van de mate waarin leerlingen op de betreffende basisschool betrokken zijn bij hun eigen leerproces, de mate waarin zij zelfverantwoordelijk kunnen leren en de bewustwording van leerkrachten en leerlingen bij dit proces.

In dit onderzoek stond de volgende vraagstelling centraal: “In hoeverre heeft het aanbieden van instructie en aanleren van vaardigheden op het gebied van zelfverantwoordelijk leren aan leerkrachten invloed op de betrokkenheid van leerlingen bij het eigen leerproces en de mate waarin zij zelfverantwoordelijk leren?” Om antwoord te kunnen geven op deze centrale vraag en de daaraan verbonden deelvragen in dit onderzoek is er een interventiestudie verricht waarbij er drie instructiemomenten zijn geweest om leerkrachten te ondersteunen bij dit proces. Tijdens de instructiemomenten werd kennis gedeeld en werden er handreikingen geboden voor het stimuleren van zelfverantwoordelijk leren en het voeren van reflectiegesprekken. Voor de interventie is er bij de leerlingen en de leerkrachten een vragenlijst afgenomen die de betrokkenheid van leerlingen meet. Er is een observatie gedaan in de deelnemende groepen om de mate van zelfverantwoordelijkheid te bekijken. Ook zijn de leerkrachten in dit onderzoek geïnterviewd door middel van een groepsinterview om te achterhalen in hoeverre zij zelfverantwoordelijk leren bevorderen in de groep. Na de interventie werden de drie onderzoeksmethoden werden herhaald.

De onderzoeksresultaten tonen aan dat zelfverantwoordelijk leren in alle groepen wordt ingezet en dat er verbetering te zien is op meerdere fronten. De leerkrachten richten het onderwijs in hun groep zo in dat zelfverantwoordelijk leren in bepaalde mate wordt bevorderd. Dit gebeurt in elke groep nog op verschillende wijze. Aan de hand van vijf thema’s (werkplek, inhoud, taakgerichtheid, zelfbewustzijn en reflectie, begeleiding door de leerkracht) is bekeken in hoeverre er een stijging of een daling waargenomen is ten opzichte van de periode voor de interventie. Zo is de fysieke werkplek bij drie van de vier groepen anders ingericht waardoor zelfverantwoordelijk leren beter mogelijk is. De thema’s begeleiding van de leerkracht, het zelfbewustzijn en de reflectieve vaardigheden van de leerlingen zijn bij bijna alle groepen gestegen. Evenals de inhoud van de taken voor de leerlingen en de taakgerichtheid.
De betrokkenheid die bij de leerlingen gemeten werd na de interventie is daarentegen gedaald ten opzichte van voor de interventie. De leerlingen beoordeelden hun eigen betrokkenheid bij zelfstandige taken en instructiegebonden lessen na de interventie lager dan daarvoor. Alleen de leerlingen van één groep lieten, volgens eigen beoordeling, een stijgende lijn zien in betrokkenheid. Deze lage score vanuit de leerlingen is opvallend aangezien de leerkrachten bij beide periodes zowel een hogere beoordeling als een stijgende lijn lieten zien t.a.v. de betrokkenheid van de leerlingen.

Uit de gegevens die voortkomen uit de interviews en de observaties blijkt dat de mate waarin leerlingen zelfverantwoordelijk leren licht gegroeid is. De leerlingen zijn meer bezig met het plannen van taken, zelfstandig keuzes maken, anderen helpen en hulp vragen. De leerkracht zet bewuster in op het stellen van reflectieve vragen en het geven van feedback waardoor de leerlingen kritisch leren kijken naar het eigen handelen. Echter, deze laatstgenoemde vaardigheden dienen bij zowel de leerkracht als de leerling nog beter ontwikkeld te worden. Evenals het vergroten van de autonomie van de leerling als het gaat om het stellen van eigen leerdoelen en zelfstandig keuzes maken omtrent de invulling van de weektaak. Wat betreft de betrokkenheid kan geconcludeerd worden dat de resultaten voortkomend uit de vragenlijsten onvoldoende helderheid geven over de mate waarin leerlingen betrokken zijn. De betrouwbaarheid van de afname kan daarbij een rol hebben gespeeld evenals de interpretatie van de leerlingen en de leerkrachten.

Er wordt geadviseerd om de leerkrachten te coachen in een vervolgtraject. De respondenten hebben aangegeven dit proces naar het bevorderen van zelfverantwoordelijk leren graag voort te willen zetten. Zij zijn enthousiast geworden over de manier van werken en zeggen bewuster bezig te zijn met de benadering van de leerlingen. Zij hebben de behoefte aan verdere begeleiding om hun kennis en vaardigheden omtrent zelfverantwoordelijk leren te vergoten en om de nieuwe werkwijze, kijkend naar werkplek, inhoud en taakgerichtheid goed neer te kunnen zetten. Deze coaching vraagt volgens hen daarnaast om extra handen in de klas. Om zelfbewustzijn, reflectie en begeleiding door de leerkracht te optimaliseren, is het volgens de respondenten nodig dat leerkrachten tijd en ruimte krijgen om met leerlingen in gesprek te gaan zonder dat zij daarbij gestoord worden door andere leerlingen. Unitleerkrachten, onderwijsassistenten en stagiaires zouden hierbij ondersteunend kunnen zijn. Het proces naar zelfverantwoordelijk leren is een proces dat op de hele school zichtbaar mag worden zodat er een doorgaande lijn gaat ontstaan. Een advies is om een (digitaal) portfolio te ontwikkelen waarin de ontwikkeling van het kind gevolgd wordt.