Samenvatting

In de wetenschappelijke en bestuurlijke wereld is veel interesse voor de terugkeer van justitiabelen uit detentie. Opvallend is echter dat in beide domeinen weinig oog is voor de percepties van ex-gedetineerden op hun bestaan. De ‘mainstream’ van wetenschappelijk onderzoek richt zich op het in beeld brengen van kenmerken van representatieve groepen delinquenten, en de evaluatie van justitiële interventies en het nazorgbeleid. Minder prominent zijn zogenoemde ‘narratieve studies’, waarin de levensverhalen van ex-gedetineerden centraal staan. Het hoofddoel van deze studies is het proces van stoppen of doorgaan met criminaliteit beter te begrijpen. Narratief onderzoek legt op grond van de betekenis die ex-gedetineerden geven aan belangrijke levensgebeurtenissen de mechanismen van verandering en volharding bloot. De studies geven een ‘insidersview’ in het criminele bestaan en het leven na detentie. Daarmee kunnen ook deze onderzoeken waardevolle kennis leveren over de rol die beleid en interventies spelen bij de re-integratie van ex-gedetineerden in de samenleving. Aanbevelingen voor de praktijk kunnen als ‘bijvangst’ op basis van dit weinig toegepaste type onderzoek worden geformuleerd.
De onderliggende rapportage doet verslag van een verkennend narratief onderzoek naar ex-gedetineerden die terugkeren naar gemeenten in de provincie Noord-Brabant. Het doel van de studie was tweeledig. Enerzijds is gepoogd diepgaande inzichten te bieden in de levens(ervaringen) van ex-gedetineerden, waarbij zowel aandacht was voor een crimineel bestaan als het proces van stoppen met criminaliteit. Anderzijds moest de studie leiden tot aanbevelingen voor het beleid inzake nazorg, en voor het professioneel handelen van beroepskrachten die ex-gedetineerden advies en ondersteuning bieden en/of toezicht houden. In het bijzonder werd de volgende onderzoeksvraag opgesteld:
Welke inzichten geven de levenslopen van ex-gedetineerden in de factoren die bijdragen aan een leven na
detentie met of zonder criminaliteit, en welke aanbevelingen zijn te geven voor de nazorg aan exgedetineerden?
Er zijn verschillende onderzoeksmethoden gebruikt om de onderzoeksvraag te beantwoorden. De exgedetineerden die in de studie zijn betrokken, werden geworven in verschillende Penitentiaire Inrichtingen in
de provincies Limburg en Noord-Brabant. In totaal hebben zeventien ex-gedetineerden aan het onderzoek
deelgenomen. Binnen detentie is onder ieder van hen een vragenlijst en een life story interview afgenomen. In
dit interview stond het levensverhaal van de gedetineerden centraal. Er is uitgebreid gesproken over het
bestaan voor detentie en verwachtingen over de toekomst. Na circa zes maanden is met een deel van de
respondenten een diepte-interview gehouden waarin werd teruggeblikt op de periode na detentie. Eveneens
zijn familieleden van meerdere ex-gedetineerden geïnterviewd over hun ervaringen met het leven van de exgedetineerde in kwestie en het proces van terugkeer uit detentie.
Er kon een onderscheid worden gemaakt tussen een groep ‘desisters’ (zij die afzien van criminaliteit) en
‘persisters’ (zij die volharden in het plegen van delicten). Op basis van de life story interviews is inzicht
verkregen in levensgebeurtenissen die een positieve of negatieve invloed hadden op delinquent gedrag. Bij de
analyse van deze gebeurtenissen is uitdrukkelijk gelet op de wijze waarop respondenten hun (criminele)
handelen verantwoorden, in hoeverre zij ‘agency’ en ‘generativity’ ervoeren en welke ‘narratieve strategie’ zij
toepasten. Uit eerder criminologisch onderzoek bleek dat dit belangrijke thema’s waren bij het proces van
stoppen met criminaliteit. De invloedrijke levensgebeurtenissen konden uiteindelijk worden geordend in zeven
categorieën: relaties, werk & inkomen, gezondheid, persoonlijke ontwikkeling, woonsituaties, scholing en
strafrechtspleging. Iedere categorie bestond uit meerdere subcategorieën. De categorie relaties omvat de
meeste subcategorieën en bleek dan ook het sterkst van invloed te zijn op crimineel gedrag.
Overstijgend aan de bevindingen per subcategorie werd geconcludeerd dat de invloedrijke
levensgebeurtenissen die desisters en persisters hadden meegemaakt niet veel van elkaar verschilden.
Negatieve levensgebeurtenissen, zoals huiselijk geweld, verslavings-problematiek, werkeloosheid en
dakloosheid kwamen in beide groepen voor. Een zeer duidelijk onderscheid in de interpretatie van deze
gebeurtenissen was ook niet aan de orde. Opvallend was vooral hoe zowel desisters als persisters nauwelijks
zelf verantwoordelijkheid namen voor de problemen in hun leven. De schuld werd afgeschoven op anderen of
gezocht in situationele omstandigheden en vaststaande persoonskenmerken. Het eigen handelen zou
daardoor begrijpelijk en rechtvaardig zijn. Verschillen deden zich vooral voor in de mate waarin problemenmeer dan desisters een zekere ‘grenzeloosheid’ in hun gedrag te hebben. Als een slechte keuze eenmaal is gemaakt, volhardt men daarin. Dit geldt niet alleen voor delictgedrag, maar was ook zichtbaar op andere gebieden, zoals middelengebruik, de omgang met ‘verkeerde’ contacten en het blijven hangen in
familieconflicten. Desisters hebben meer relationele bindingen en zetten anderen eerder op de voorgrond in
hun levensverhaal. Anderen boden steun bij het aanpakken van problemen. Desisters werden door
familieleden ook aangesproken op hun verantwoordelijkheden en er was een zeker vertrouwen in de
toekomst. De verwachtingen van familieleden van persisters waren beperkt. Er heerste een zekere gelatenheid rondom het afwijkende gedrag en het familielid werd niet langer als ‘volwaardig’ beschouwd.
Een belangrijke bevinding in dit onderzoek was ook, dat de betrokkenheid van familieleden bij het
reclasseringscontact, nazorgtraject en/of behandeling zeer beperkt was. Dit terwijl de relatie met familieleden
en de steun die werd ervaren in de verhalen van zowel desisters als persisters een belangrijke rol speelde.
Op basis van de onderzoeksbevindingen is gekomen tot de volgende aanbevelingen:
- Versterk rechtsomlegging/alternatieve sancties en burgerschap bij beginnende delictplegers door een
meer intensieve drangaanpak.
- Voorkom marginalisering van beginnende delictplegers op school.
- Kies voor een integrale drang- en dwangaanpak bij delictgedrag en huiselijk geweld.
- Ga bij delictplegers consequent na of zij slachtoffer zijn (geweest) van huiselijk geweld. Ondersteun
delictplegers die slachtoffer en/of dader zijn geweest van huiselijk geweld bij het (re)construeren van een
levensverhaal waarin relationeel geweld geen plaats heeft.
- Ga bij contact van cliënten met de verslavingszorg en/of justitie in relatie met middelengebruik en
crimineel gedrag na of zij in een gezinssituatie verkeren waarop zij een negatieve invloed hebben. Bekijk
in hoeverre de partner en/of gezinsleden dit gedrag (zouden kunnen) overnemen, en zorg voor intensieve
bemoeienis bij het (re)construeren van een levensverhaal waarin middelengebruik en criminaliteit geen
plaats heeft.
- Ondersteun delictplegers intensief bij het doorbreken van contacten met negatieve/antisociale vrienden
en kennissen, vooral via persoonlijke waardering door anderen.
- Betrek leden van het gezin en van de familie veel meer bij het voorbereiden en uitvoeren van nazorg na
detentie.
- Ondersteun zowel startende delictplegers als persisters bij:
a) het herstellen van het levensverhaal tot een coherent geheel, waarin zij zelf een actieve hoofdrol
hebben en;
b) het focussen op (herstel van) problemen op het levensgebied en/of in de context waar zij zijn ontstaan
en ook moeten worden aangepakt, waardoor verwevenheid van problemen kan worden
voorkomen/afnemen en terugval in (herhaalde) criminaliteit ook. Ontwikkel narratieve interventies die
binnen en buiten detentie kunnen worden ingezet om dit proces te ondersteunen.